Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining (keyingi o‘rinlarda Davlat ekologiya qo‘mitasi deb yuritiladi) tarkibiy bo‘linmasi hisoblanadi.
Davlat ekologiya qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining Nizomi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror va topshiriqlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va topshiriqlari, O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining buyruq va topshiriqlari asosida ish olib boradi.
Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining barcha tarkibiy bo‘linmalari bilan hamkorlikda ish olib boradi.
Davlat ekologiya qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash Vazirligi huzuridagi Davlat sanitariya epidemologiya nazorati, O‘zbekiston Respublikasi IIV Yo‘l Harakati Xavfsizligi boshqarmasining atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi.
Atmosfera havosini muhofaza qilish boshqarmasi jamoat tashkilotlari va aholi bilan o‘zaro aloqada bo‘lib ularga metodik yordam beradi, atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi inspektorlarning ishlarini birgalikda tashkil qiladi va amaliy yordam beradi.
 

Atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi xalqaro kelishuvlar O‘zbekiston Respublikasining Monreal protokolida ko‘rsatib o‘tilgan ozon qatlamini muhofaza qilish to‘g‘risidagi majburiyatlarini bajarish to‘g‘risida

O‘zbekiston Respublikasi BMTning «Ozon qatlamini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Vena Konventsiyasining tarafi hisoblanadi. Vena Konventsiyasini imzolash orqali O‘zbekiston Respublikasi quyidagi majburiyatlarni qabul qildi:
– ozon qatlamining holatini tizimli muntazam kuzatish va boshqa tegishli parametrlar;
– ozon qatlamining holatini o‘zgartirish yoki o‘zgartirish imkoniyatini yaratib, ushbu faoliyat salbiy ta’sirga ega ekanligi aniqlansa, o‘z yurisdiktsiyasiga kiradigan inson faoliyatini nazorat qilish, cheklash, kamaytirish yoki oldini olish uchun tegishli qonuniy yoki ma’muriy choralar ko‘rish;
– Ushbu Konventsiya protokol va ilovalarni amalga oshirish uchun kelishilgan chora tadbirlar, protseduralar va standartlarni ishlab chiqishda hamkorlik qilish;
– Ushbu Konventsiya va protokollarni samarali bajarish maqsadida vakolatli xalqaro organlar bilan hamkorlik qilish.
«Ozon qatlamini himoya qilish to‘g‘risida»gi Vena Konventsiyasi ko‘p tomonlama ekologik kelishuvdir. 1985 yilda Vena konferentsiyasida kelishib olindi va 1988 yildan kuchga kirdi, bu ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha xalqaro harakatlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ozon qatlamini buzadigan moddalar bo‘yicha Monreal protokoli ozon qatlamini iste’mol qilishni cheklash orqali ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha Vena konventsiyasiga oid xalqaro protokoldir.
Monreal protokoliga ko‘ra, quyidagi tuzatishlar imzolandi va ratifikatsiya qilindi: London (10 iyun 1998 yil), Kopengagen (10 iyun 1998yil),Moneal (31 oktyabr 2006 yil), Pekin(31oktyabr 2006 yil).
 

	Status	Sana	Hujjat nomi
Ozon qatlamini himoya qilish bo‘yicha Vena konventsiyasi 1985 yil mart	Qo‘shilishi	18.05.1993 y.	Tashqi ishlar vazirligining 1993 yil 10 maydagi 11/2734-sonli BMT bosh kotibiga yo‘llagan xati
Ozon qatlamini buzuvchi moddalar bo‘yicha Monreal protokoli (MP) (16 sentyabr 1987 yil)		18.05.1993 y.
MP bo‘yicha London tuzatishi (iyun 1990 yil)	Imzolangan	10.06.1998 y.	O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori 01.05.1998 g.№ 627-I
MP bo‘yicha Kopengagen tuzatishi (iyul 1992 yil)	Imzolangan	10.06.1998 y.	O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori 01.05.1998 y., № 628-I
MP bo‘yicha Monreal tuzatishi (noyabr 1999 yil)	Ratifikatsiya	31.10.2006 y.	O‘zbekiston Respublikasi qonuni № 45, 7 sentyabr 2006 y.
MPning Pekin tuzatishi (dekabr 2002 yil)	Ratifikatsiya		O‘zbekiston Respublikasi qonuni № 44, 7 sentyabr 2006 y.
MPning Kegayli tuzatishi (2016 yil)	-	-	O‘zbekiston Respublikasi tomonidan o‘rganilmoqda

 
Respublika Monreal protokoli va tuzatishlar doirasida ozon yemiruvchi moddalarning barcha global emissiyalarini tartibga solish bo‘yicha profilaktika choralarini ta’minlaydi, boshqa davlatlar bilan savdo-sotiqni tartibga soladi.
Ozonni yemiruvchi moddalarni iste’moldan bosqichma-bosqich voz kechishda taraqqiyotni ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Makamasining quyidagi qarorlari qabul qilindi:
– 24.01.2000 yilda 20-conli “Ozon qatlamini himoya qilish soxasidai shartnomalar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlarini bajarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, uning doirasidagi OEMdan foydalanishni to‘xtatish bo‘yicha milliy dastur qabul qilindi:
– 14.03.2000 yilda 90-sonli "O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqishni tartibga solish to‘g‘risida";
– 11.11.2005 yilda 247-sonli "O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqishni tartibga solish va ularni o‘z ichiga olgan mahsulotlarni olib chiqishni takomillashtirish to‘g‘risida".
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasiga import va O‘zbekiston Respublikasidan eksportni tartibga solish yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 17-sonli qarori xamda tadbirkorlik sub’ektlariga 2018 yil 1 iyuldan boshlab “Yagona darcha” tamoyili bo‘yicha davlat xizmatdarini ko‘rsatishga qaratilgan o‘z ichiga olgan mahsulotlar qabul qilindi.
O‘zbekiston uchun Monreal protokoli doirisida qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishiga rioya qilishning strategik yo‘nalishi 2030 yilga GXFUlar iste’molining to‘liq to‘xtatilishi hisoblanadi.
Amalga oshirilgan ishlar samarasini berdi. Bugungi kunga kelib Respublikada muomaladan 99.9% OEM to‘liq chiqarildi, bu esa Monreal protokoli tomonidan rejalashtirilgan muddatlardan ancha oldinda.
Ta’kidlash joizki, OEMdan foydalanishni to‘xtatish bo‘yicha Milliy dasturni amalgaoshirish natijasida O‘zbekiston Monreal protokoli va uning tuzatishlar doirasida qabul qilingan barcha majburiyatlarga to‘liq rioya qilish rejimida turibdi.
Davlat ekologiya qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi o‘rtasida doimiy hamkorlik amalga oshirilmoqda.
Milliy dastur doirasida OEM iste’molini davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari amalga oshirildi, shuningdek 2000-2007 yillarda O‘zbekiston Respublikasida GEF, YuNEP xalqaro tashkilotlar yordamida 3356,194 ming AQSh dollari qiymatidagi beshta loyiha amalga oshirildi. Shuningdek, hukumat qaroriga muvofiq O‘zbekistonda xalqaro ekologik fond/BMT loyihasi o‘tish davri iqtisodiyoti bo‘lgan mamlakatlar mintaqasida GXFUlarni jadal qisqartirilishining dastlabki bajarilishi loyihasi amalga oshirildi. Ushbu qarorni amalga oshirish maqsadida 2013-2018 yillarda umumiy qiymati 2109,789 ming AQSh dollariga teng loyihalar amalga oshirildi.
2019 yil iyul oyida O‘zbekistonda GXFU iste’moldan nol ozon yemiruvchi quvvatga ega va global isish salohiyati past bo‘lgan energiya samarador texnologiyalarni ilgari surish orqali chiqishining to‘liq yakunlash loyihasining 2-bosqichi ishga tushirildi. 2019-2024 yillarda amalga oshiriladigan loyihaning umumiy byudjeti 8646700 AQSh dollarini tashkil etadi.
Ushbu loyiha doirasida quyidagi faoliyatni amalga oshirish rejalashtirilgan:
– GFXU ist’molini olib tashlash va GFXU import/eksport nazorati bo‘yicha milliy qonunchilikni, shuningdek Yevropa ittifoqi va boshqa mamlakatlarning ilg‘or qonunchiligini moslashtirish orqali OEMlarni muqobillarini takomillashtirish;
– davlat bojxona qo‘mitasining OEMlarn import/eksportini nazorat qilish bo‘yicha mutaxassislarning salohiyatini mustahkamlash, shuningdek OEM va o‘z ichiga olgan uskunalarning muqobillarni mustahkamlash;
– katta ob’ektlarda GFXU larni kamaytirishuchun monitoring loyihasini sinovdan o‘tkazish;
– ozon qatlami bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha jamoatchilik va iste’molchilarning xabardorligini oshirish;
– sovutish va havoni tozalash sohasida ayollarning roli va ozon qatlamini muhofaza qilish bo‘yicha keng qamrovli so‘rov o‘tkazish, OKV sektorida gender jihatlarini hosobga olish bo‘yicha yo‘l haritasi loyihasini ishlab chiqish;
– 6 ta yangi (qayta ishlash bo‘yicha 4 ta va qayta tiklash bo‘yicha 2 ta) va 6 ta (qayta ishlash bo‘yicha 5 ta va qayta tiklash bo‘yicha 1 ta) markazlarni qayta ishlash uchun sovutgichlardan kamida 3000 kg qayta ishlash va 1000 kg GXFU ni tiklash bo‘yicha faoliyatni takomillashtirish;
– davlat muassasalari tijorat ob’ektlari , shuningdek o‘quv markazlarida kamida 5 ta namoyish loyihasini amalga oshirish;
– O‘zbekistonning import/eksportini tartibga solish sohasidagi asosiy yutuqlari va ular tarkibidagi mahsulotlar:
• OEM va ularning tarkibidagi mahsulotlarni import/eksportga litsenziyalash tizimini joriy etish, takomillashtirish va ishga tushirish ta’minlandi;
• O‘zbekiston Respublikasi Monreal protokoli va uning barcha tuzatishlar doirasida qabul qilingan majburiyatlarga rioya etish rejimiga amal qilib kelmoqda.

Ma’lumot uchun. Kigayli o‘zgartirish GXFU iste’molini bosqichma bosqich kamaytirish to‘g‘risida Monreal protokol tomonlarining 28-yig‘ilishida Kigali (Ruanda) 2016 yil 15 oktyabrda qabul qilingan. Ozonni yemiruvchi moddalar uchun muqobil sifatida ishlatiladigan GXFUlardir . Kigali o‘zgartirishini ratifikatsiya qilgan davlatlar GXFU deb nomlanuvchi ushbu gazlarning prognozlashtirilgan ishlab chiqarishini va ulardan foydalanishni 80%dan ko‘proqqa kamaytirishga majbur. Bugungi kunga kelib, o‘zgartirish 80 ta mamlakatdan ko‘proqni tashkil etadi. Shuni ta’kidlash kerakki, Kigali o‘zgartirishini amalga oshirish orqali dunyo xozorgi asrda global isishning 0.5s darajasiga qadar oldini oladi, bu xujjatning global xaroratning 2s darajaga ko‘tarilishiga to‘sqinlik qiluvchi muhim rolni o‘ynaydi.

 
O‘zbekiston Respublikasining Monreal protokolining Kigali tuzumiga qo‘shilishi maqsadga muvofiqligi to‘g‘risida tegishli dastlabki tahliliy ma’lumot tayyorlandi, bu esa davlat ekologiya qo‘mitasining 2020 yil 16 martdagi 01-02/2-299-sonli xatida belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga yuborildi.
Davlat ekologiya qo‘mitasining 2020 yil 03-iyundagi 02-02/2-720-sonli xatida ishtirok etgan vazirlik va idoralarga O‘zbekiston Respublikasining Kigali tuzumiga qo‘shilishi maqsadga muvofiqligini o‘rganish yakunlari to‘g‘risidagi tahliliy ma’lumotlar Monreal protokolining GXFU lar iste’molini bosqichma-bosqich qisqartirish bo‘yicha sharx va takliflar olish uchun yuboriladi.
Respublikaning barcha tegishli vazirlik va idoralaridan javoblar olingan bo‘lib, unda O‘zbekiston Respublikasini Kigayli tizimiga qo‘shilishi maqsadga muvofiqligi tashabbusini 95% vazirlik va idoralar qo‘llab-quvvatlagan.
Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi atrof muhitni muhofaza qilish kontseptsiyasi doirasida 2030 yilgacha O‘zbekiston Respublikasi Monreal protokoliga Kigali tuzumiga kiritish maqsadga muvofiqligi masalallari ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining Monreal protokoliga Kigali tuzumiga qo‘shilish to‘g‘risidagi masalani ishlab chiqish 2019 yil 1 avgustdagi O‘zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining birinchi o‘rinbosari A.Ramatov tomonidan tasdiqlangan atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi yo‘l haritasiga kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirligi xalqaro ekspertlarni jalb qilgan holda O‘zbekiston Respublikasini Kigali tuzumiga qo‘shganda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan moliyaviy iqtisodiy yoki boshqa oqibatlarni baholash bo‘yicha ishlar olib borilmoqda.
Hozirgi vaqtda olingan ma’lumotlarni umumlashtirish bo‘yicha ishlar tugallanmoqda, shundan so‘ng O‘zbekiston Respublikasining Monreal protokoliga Kigali tuzatilishiga qo‘shilishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi tegishli hukumat qarorini qabul qilish uchun belgilangan tartibda yuboriladi.
Respublika tomonidan O‘zbekiston Respublikasiga importni tartibga solish va ozonni yemiruvchi moddalarni O‘zbekiston Respublikasidan eksport qilish va ularni o‘z ichiga olgan mahsulotlarni taxlil qilish, shuningdek GXFU iste’mol qilish va darajasi O‘zbekiston Respublikasi uchun kamaytirishning tavsiya etilgan bosqichlariga erishish mumkinligini ko‘rsatmoqda.
Eslatib o‘tamiz Monreal protokolini Kigayli tuzatuvchi tomonlarga texnik yordam ko‘rsatiladi, iste’moldan GXFUlarni bosqichma-bosqich olib tashlash va boshqa turdagi sovutgichlarga o‘tish uchun moliyaviy mablag‘ni ajratiladi.
Bundan tashqari O‘zbekiston uchun muqobil va tabiy sovutgichlar ishlab chiqarish bo‘yicha o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini yo‘lga qo‘yish imkoniyati paydo bo‘ladi, bu esa qo‘shimcha yashil ish o‘rinlarini yaratadi. Shuningdek import qilinadigan tovarlar ro‘yxatini kamaytirish eksport qilinadigan tovarlar ro‘yxatini ko‘paytirish va shunga muvofiq valyuta mablag‘larini tejash nuqtai nazaridan foyda ko‘radi.

Ma’lumot uchun.Mamlakatimizda neft gaz va kimyo sohasining mavjud ishlab chiqarish quvvatlarida muqobil sovutgichlar ishlab chiqarish bo‘yicha imkoniyatlar va ishlanmalar mavjud . Xususan O‘zbekiston Respublikasi propan, butan va uglevodorod sovutgichlari bo‘lgan bir qator boshqa tsiklik uglevodorodar kabi tabiiy gaz zaxiralariga ega. Bundan tashqari tabiy sovutgichlar-ammiak va karbonad angidrid ishlab chiqaradigan korxonalar mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarishni moderenizattsiya qilish uchun qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishni talab qiladi.

 

BMTning uzoq masofalardagi transchegaraviy havo ifloslanishi to‘g‘risidagi konventsiyasi

O‘zbekiston Respublikasi transchegaraviy havo ifloslanishi sohasidagi barcha xalqaro tadbirlarda ishtirok etmoqda va ayni paytda O‘zbekiston Respublikasini mazkur konventsiyaga qo‘shilishning maqsadga muvofiqligi masalasi ishlab chiqilmoqda.
1979-yilda qabul qilingan BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi (EIK) ning uzoq masofalaridagi transchegaraviy havo ifloslanishi to‘g‘risidagi Konventsiya havo ifloslanishiga qarshi kurashda qo‘shma harakatlar uchun zamin yaratdi. Konventsiya havo ifloslanishini va uning mintaqaviy ta’sirini o‘rganish va monitoring qilish bo‘yicha sa’y-harakatlarni muvofiqlashtirishni hamda emissiyalarni kamaytirish strategiyasini ishlab chiqishni ta’minlaydigan asosiy xalqaro bitimlardan biridir.
Konvensiya asosiy hususiyatga ega bo‘lib, unda umumiy xarakterdagi majburiyatlar belgilanadi, - hamkorlik qilish, transchegaraviy havo ifloslanishiga olib keladigan zararli moddalar emissiyasini kamaytirish, axborot bilan ta’minlash va almashish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish. Ushbu vazifalarni bajarish uchun Konventsiya tomonlari birgalikda amalga oshirish loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirishga yordam berish uchun Konventsiya Kotibiyatiga, xalqaro fondlarga va tashkilotlarga murojaat qilish huquqiga ega.
Konvensiya konventsiyalar bilan teng kuchga ega bo‘lgan protokollar deb ataladigan maxsus bitimlar orqali ifloslantiruvchi moddalarni nazorat qilishning aniq chora-tadbirlari bo‘yicha muzokaralar jarayonini o‘z ichiga oladi. Shuningdek, u atmosferaga emissiyalarni kamaytirish bo‘yicha mintaqaviy strategiyalarni tadqiq qilish, monitoring qilish va rivojlantirish bo‘yicha sa’y-harakatlarni muvofiqlashtiradi.
Ushbu hujjat majburiy huquqiy kuchga ega protokollarni ishlab chiqish orqali muayyan ifloslantiruvchi moddalarning emissiyasini cheklash uchun asos yaratdi. 1984 yildan buyon sakkizta protokol qabul qilindi. Protokollar oltingugurt (oltingugurt dioksidi), azot oksidi, uchuvchi organik birikmalar (VOC), og‘ir metallar va chidamli organik ifloslantiruvchi moddalar (SOS) emissiyasini va transchegaraviy oqimlarini kamaytirishga qaratilgan. Bir protokol, kuchga kirgunga qadar, oksidlanishni, eutrofikatsiyani va sirt ozon hosil bo‘lishiga olib keladigan oltingugurt dioksidi, azot oksidi, ammiak va VOC emissiyasini kamaytirishga qaratilgan.
Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasini BMT YeIK Konventsiyasiga "uzoq masofalarga havo transchegaraviy ifloslanishi to‘g‘risida" gi (KTSVBR) qo‘shilish maqsadga muvofiqligi masalasi faol ish olib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasini ushbu Konventsiyaga qo‘shishning maqsadga muvofiqligini o‘rganish yakunlari bo‘yicha tahliliy eslatma tuzildi, bu esa tegishli vazirlik va idoralarga fikr olish uchun belgilangan tartibda yo‘naltiriladi. Shu bilan birga, ushbu Konventsiyaga O‘zbekiston Respublikasi qo‘shilishining mumkin bo‘lgan moliyaviy-iqtisodiy yoki boshqa oqibatlarini baholash zarurligi to‘g‘risida muzokaralar olib borilmoqda.